North Ronaldsøy opphavlege sau
- på kanten av havet

Ein gjetar si vitjing på North Ronaldsay,
Orknøyane, mars 2006

av Berit Kiilerich

Introduksjon av Sheep-Isle

Ei usynleg kjede av fjell går under havet mellom dei nordatlantiske øyane Orknøyane, Fair-Isle, Shetland, Færøyane og Island. Nokre stader er havet si overflate broten og land er synleg – dei landa som er nemnt over. Sau knyter dei alle til kvarandre. Den Nordatlantiske korthale sauen er synleg alle stader i menger som langt overgår tal på menneske!

I år set Sheep-Isle søkjelys på Færøyane i ein serie kalla ”Sau og frendar på Færøyar”. Denne artikkelen er ei helsing frå sauehaldarane på North Ronaldsøy til alle sauehaldarar på Færøyane.

I 1978 skreiv Stefan Adalsteinsson: ”Gena for fargar som er funne i færøysk sau er dei same som gena funne i sau på Orknøyane, noko som indikerer eit relativt tett slektskap mellom dei to populasjonane”.

(”Color genes in Faeroe Islands Sheep”, 1978  S. Adalsteinsson and H. Wardum).

Denne artikkelen er ei forteljing av ein dansk gjetar, Berit Killerich, som vitja North Ronaldsøy for andre gong i mars 2006. Her kjem Berit sin artikkel frå ei lita øy, der forholdet mellom sau og menneske er 3000 til 60!

 

North Ronaldsøy opphavlege sau, på kanten av havet  

Sheep-Isle vil takke June Morris og Peter Donnerly for bileta.

 

North Ronaldsøy er den nordlegaste øya på Orknøyane, kring 6,4 km lang og 3,2 km brei. Sjølv med ei røff og stormfull plassering mellom Atlanterhavet og Nordsjøen, er klimaet mildt og jorda er relativt fruktbar.   

Tang

På øya er det ein svært spesiell sau som hovudsakleg et tang. Rasen heiter North Ronaldsøy opphavlege sau. Ein trur dei har levd på øya sidan før vikingalderen. På fastlandet Orknøy, på Scara Brae, har det vorte grave opp bein frå jernalderen som er svært like dagens sau. Dei beita heile året gjennom, over heile øya på det såkalla fellesarealet. Om vinteren fekk dei godt fôr i strandkanten ved å ete tang. Sakte, gjennom tusenvis av år, utvikla dei seg til det dei er i dag – truleg den mest hardføre flokken som eksisterer i det nordatlantiske området.

Dei jamlege stormane skyl store mengder tang på land. Etter ein storm kan du sjå flokkar av ”opphavlege” som nyt å tyggje drøv. Med deira ulike jordfargar, går dei ekstremt godt i eitt med dei steinete strendene.  

Vintertid betyr jamlege stormar, som betyr godt fôr for dei ”opphavlege” – til og med slaktinga skjer om vinteren.

 

 

The Drystone Dyke (Steindiket)

Tiåret 1830 – 39 var eit svært viktig tiår på North Ronaldsøy. Delevis på grunn av at Saue-steindiket (”the sheep dyke”) vart bygd, delvis på grunn av at reglementet mellom adelsmenn og leigetakarane, den såkalla Jordfordelinga (”Landsquaring”) vart innførd. Sidan den gong har mange reglement sett dagens lys. Dei fyrste reglementa opna opp for det meir verdifulle kveget. Den opphavlege sauen vart kasta ut av steindiket og har sidan då levd i strandsona, med berre tang å ete, bortsett frå i ein kort lammeperiode seint om våren. Paradoksalt nok redda steindiket den opphavlege sauen frå utrydding! Deira forsvinning andre stader på Orknøyane skuldast kryssing med større rasar som Merino og Sjeviot for å betre storleiken på kroppen og ull-produksjonen – akkurat same historia som i dei skandinaviske landa. Men utanfor diket overlevde den opphavlege sauen!  

Skildring av rasen

Sauen på North Ronaldsøy høyrer til den nordiske gruppa av korthale sau. Dei har alle fargane og avteikningane som er typisk for denne sauegruppa.

Sauen har dobbel ull, med ei svært rett dekkull og ekstremt fin og mjuk botnull.

Søyene kan vere med og utan horn. Vêrane har alltid horn av same type som ein ser på Færøyane og Island.
  

 

Den opphavlege sauen på North Ronaldsøy er sky, liten og svært lettbeint. Om dei vert trua er dei i stand til å flykte svært raskt på dei glatte steinane i fjørekanten! Dei har eit relativt svakt flokkinstinkt.

Søyene vert samla lenger inne på land gjennom lammingsperioden i april. For desse kvikke sauene er lamminga verkeleg lett, og morsinstinktet er svært godt.

Bøndene ynskjer eit lam. Dersom ei søye får to lam, vert eit av dei avliva. Inne i steindiket er der små inngjerda område med beitegras der søye og lam lever meir beskytta. Før dei vert plassert utanfor diket igjen i juli, vert lamma øyremerka.

I 1881 var det 587 innbyggjarar på North Ronaldsøy. Den gong var landbruk absolutt naudsynt for det daglege liv på øya. I dag bur det 60 menneske på øya, og til samanlikning 3000 sauer! I fellesflokken er dei delt i søyer, vêrar og kastrat. Dei fleste vêrlamma vert kastrer og lever som kastrat til dei er 3 – 5 år gamle. Slik vil dei sakte oppnå mørkt farga kjøt – klar for slakting!

Gourmet

Ein slakta vêr veg kring 17 kg . Den langsame veksten, tanga, den salte sjøen og livet utandørs heile året gjennom, har gjort sauekjøtet kjent over heile England. Spesielt i London kan du finne North Ronaldsøy fårekjøt på menyen som ei eksklusiv gourmet-oppleving!

Tradisjonar                                                                                                            

Det felles sauehaldet har vorte drive frå lang tid tilbake. Skikk og tradisjonar vart ivareteke gjennom generasjonar, og mange daglege gjeremål høyrer naturleg saman med sola, månen og stjernene.
 

 

Klypping av dei ”opphavlege” skjer for hand med kniv på ny måne i juli eller byrjinga av august. Maskinklypping har aldri vorte populær, truleg fordi maskina kuttar for nært skinnet, slik at sauen vert utan vern i dei kalde og vindfulle regnbyene som kjem inn frå havet. Innhaldet av lanolin i ulla er svært høg. Ved handklypping med kniv vil det stå att 3- 5 cm med feit lanolin-ull, nok til å verne sauen.

Felles landbruk

Alle menneska som bur på North Ronaldsøy kan halde sau i den felles flokken utanfor diket. Ei lov kalla N. R. opphavleg sau reglement (”N. R. Native Sheep Regulation”) seier kor mange søyer kvar sauehaldar har lov til å ha. Alle deltek når sauene vert samla.

Samling av dei ”opphavlege” vert alltid gjort på flo sjø – som etterlet kun ei smal stripe mellom steindiket og sjøkanten. I tilknyting til diket er det mindre inngjerdingar (”punds”), også bygd av stein, der sauen på grunnlag av øyremerka, vert delt inn i småflokkar, eigar for eigar.
 

Denne handlinga kalla ”punding” er kanskje ein av dei siste attverande elementa av felles landbruk på Orknøyane. Liknande system har vore brukt på Shetland, Færøyane og Island.

På North Ronaldsøy er sauehaldarane klar over dagens farar som ei mogeleg oljekatastrofe eller ein  smittsam sauesjukdom.

Ull av høg kvalitet!

North Ronaldsøy garn-kompani (”North Ronaldsay Yarn Company”) har nyleg starta eit lite spinneri støtta av EEC fond. Hovuddelen av den naturleg farga, rå ulla vert laga om til herleg ull for strikking og veving.

Ved hjelp av ei ”dehåringsmaskin”, som er i stand til å selektere ut den ytre, lengre og grovare ulla og dyrehåra frå botnulla, vil den sistnemnde komme ut i ein eksepsjonell mjuk kvalitet.  

North Ronaldsøy opphavleg sau – ein klassisk kulturarv

I vår tid når intensiv produksjon og standardisering er alfa og omega, er dei ein kontrast å vitje North Ronaldsøy og observere kor nært sau og menneske lever på naturen, på North Ronaldsøy – og havet.

Sauen på North Ronaldsøy går godt saman med miljøet, naturen og menneska – ein stor kulturell rikdom, ikkje berre for øya North Ronaldsøy sjølv, men også for heile den nordatlantiske regionen. Ein rikdom som ein burde ta den største omsyn til, også i framtida. 
 

I klart vêr kan ein sjå fyrtårnet på North Ronaldsøy så langt borte frå som på Fair Isle
- halvvegs til Shetland! 

 

 

Besøk North Ronaldsøy opphavlege sauer og deira klauvgang på:

 
www.orkneycommunities.co.uk/northronaldsaytrust Fyrtårn-laug.  

www.northernlace.co.uk Strikking med ull frå North Ronaldsøy.

www.sheep-isle.dk North Ronaldsøy opphavlege sau – ein historiske introduksjon.

www.lystbaekgaard.dk Gardsturisme, sjå nordiske sauer levande og smidige.