Norsk Sau og Geit nr. 3/2006

I dette nummeret av bladet vitjar vi Færøyane. Øyane som ligg langt vest i havet for Noreg. Det er tidlegare NSG-medarbeidar Veronika Seim Bech som har vore vår utsending til ”saueøyane”.

Sauehaldet på Færøyane har mykje til felles med slik vi dreiv vårt sauehald, og delvis også driv i dag, langs norskekysten. Og sauerasen minnar også om våre gamle spælsaurasar.

Norsk Sau og Geit har i dag over 20 sauehaldarar frå Færøyane som abonnerer på Sau og Geit. Vi vonar at fleire kan sjå seg tent med å lesa medlemsbladet vårt, og tar gjerne imot fleire abonnentar frå Færøyane.

Det blir fleire artiklar frå Færøyane i dei blada som kjem seinare i år. Du vil også finne meir om saueholdet på Færøyane på www.sheep-isle.dk

Fakta om Færøyane

Øyar: 18 stk, 17 av dei er busette

Areal: 1400 km²

Avstandar: 113 km langt, og 75 km breitt

Kystlinje: 1100 km

Høgaste fjell: 882 m.o.h.

Folketal: 48.300

Språk: færøysk

Religion: evangelisk luthersk folkekyrkje

Styreform: sjølvstendig styrande del av det danske kongeriket. Ikkje medlem av EU

Færøyane – 18 saueøyar rett vest

Veronika Seim Bech
veronikaseim@yahoo.co.uk

På Europakartet er Færøyane ein prikk mellom Storbritannia og Island, på høgde med Trondheim. Men ser du nærare på dei 18 øyane ute i havet finn du flate enger, grasdekte lier, bratte fjell, eit gjestfritt folk og sau - mange sauer, alle stader. 

”Fær” er det gamle nordiske ordet for sau, og namnet ”saueøyane” høver like godt i dag som den gong dei fyrste vestlendingane kom hit. 
   

Færøyske frendar
Forfedrane til færøyingane var bønder som kom over havet frå områda kring Bergen på 800-talet. Øyane vart ein viktig del av vikingane sitt territorium langs dei Nord-Atlantiske kystane, låg lenge under norske kongars herredøme og vart sterkt påverka av hanseatiske kjøpmenn frå Bergen.

Er du saueinteressert vestlending og vitjar Færøyane i dag, vil du oppleve at dei fleste orda knytt til snakk om sau er fullt forståelege, og at ein samtale med ein tilsvarande saueinteressert færøying går godt så lenge de ikkje vert for entusiastiske og snakkar for fort. 

Utan sau hadde det neppe vore mogeleg for menneskja å busetje seg på desse øyane. Kjøtet og ulla har vore avgjerande for å få mat, sko og tøy. Fisk, fugl og kval har vore viktige matkjelder, men fangstmoglegheitene varierte med været. Det var livsfarleg å klatre i fuglefjella eller legge frå og til dei bratte klippane med båt når det blæs eller var bøljer.  Færøyingane har hatt vestleg levestandard i lang tid, men dei held på kulturen og fortset med mellom anna sauehald. Talet på sau har vore stabilt sidan middelalderen.
 

Sauene på Færøyane har mykje til felles med våre eigne gamle
spælsaurasar (Gammalnorsk sau/ Gammalnorsk spælsau). (Foto: Thomas Bech)

 
Den færøyske sau
Sauerasen er av gamalt nordisk opphav med kort hale og har mange fargevariantar. Kvit (30%), svart (30%) og grå (30%) dominerer, men der er variantar av brun og svært mange fleirfarga dyr. Dei fleste værar har horn medan dei fleste søyer er kolla. Levandevekta for vaksne værar ligg kring 80 kg medan søyene veg ca 50 kg. Søyene får litt over eitt lam i snitt og slaktevekta for 5 månadar gamle lam er kring 14 kg.

Gunnar Bjarnason, i Færøyanes Landbruksfond, meinar rasen stammar frå sauene som kom til øyane for meir enn 1000 år sidan, og at den genetiske påverknaden utanfrå har vore minimal. Ei historie fortel at det vart importert dyr frå Shetland til dei sørlege øyane og frå Island til dei nordlege øyane, etter ein sjukdom kalla Svarta-Fedli som nærast utrydda all sau på  slutten av 1500-talet. Det vert også fortalt at dei siste individa av den opphavlege rasen vart skotne på den aude og svært vanskeleg tilgjengelege øya Litla Dimun kring 1850. Desse dyra hadde levd lenge på øya som nesten ville, var svarte, mindre enn dagens sauer og likna geiter. Tre eksemplar står utstoppa på historisk museum i Torshavn. Men Bjarnason meinar desse sauene var vortne små og svarte fordi dei hadde levd vilt lenge og fordi dei kvite sauene har litt dårlegare reproduksjon.
   

70.000 vinterbeita søyer
Færøyane har 70.000 søyer i utmarka og nokre på innmark. Øyane sitt areal er 1.400 km², dvs 1/20 av arealet i Sogn og Fjordane fylke.
 

 
Langt dei fleste sauene går ute heile året. Sjølv om været er svært skiftande, har øyane små skilnadar i temperatur. Somrane er kjølige og i den kaldaste vintermånaden er temperaturen i snitt 3˚C. Det kjem snø, men den vert sjeldan liggjande lenge. Sauene som går på innmark om sommaren, ”Heimaseyður”, er dyr eigaren ikkje har utmarksbeiterett for. Dyra er stort sett til eige bruk og får tilleggsfôr om vinteren.

Sauetalet har vore konstant i hundrevis av år, men ekspertar meinar at beitetrykket er i overkant i høve til beitegrunnlaget. Samtidig er saueeigarane medvitne om at kjøtproduksjonen går ned dersom det er for mange sau i utmarka og at maksimalt utbyte av kjøt balanserer på ei slik grense for tal dyr.

Det færøyske sauehaldet er ekstensivt, baserer seg på ein hardfør rase som skal vere mest mogleg sjølvhjelpen. Og driftsforma i utmarka er omtrent den same som gjeve i 1298 med ”Seyðabrevið” (sauebrevet), eit lovverk frå hertug Håkon Magnusson, seinare konge i Noreg.
 

 
Kongsjord og odelsjord
Jorda er delt i kongsjord og odelsjord, med omkring halvparten av kvar. Kongsgardane var den danske kongen sin eigedom og blei drivne av såkalla kongsbønder med festebrev som betalte ei årleg leige for jorda. I dag er det Lagtinget på Færøyane som eig kongsgardane, men dei vert drivne kommersielt av festarar. Odelsjord er privateigd jord som kan overdragast ved arv eller sal. Den som har mykje odelsjord kan kalle seg odelsbonde, men dei fleste er odelsmenn med berre små teigar der ein kan dyrka ulike vokstrar for eige bruk.

Innmark og utmark

Bygda Sandavágur: Vi kan sjå eit klart skilje mellom innmark og utmark. (Foto: Thomas Bech)

 
Kring bygdene dannar gamle steingjerda og nye gjerder av ståltråd tydelege grenser mellom innmark (bøur) og utmark (hagi). Det har vore knapt med dyrka areal på Færøyane, så det har alltid vore viktig å verne graset, kornet og grønsakene mot beitedyra. Dei fleste stader har utmarka frå gamalt av vore heile bygda sitt fellesareal. Nokre bygder har fortsatt den ordninga at også sjølve saueflokken er felleseige. Storleiken på innmarka er grunnlaget for å rekne ut kor stor part den enkelte gard skal ha av det ein haustar i utmark, enten det gjeld saueslaktet, fuglefangsten eller kvalfangsten.
 

Gull går opp i røyk
Eit gamalt ordspråk seier ”Seyða ull er Føroya gull” (saueull er Færøyane sitt gull) og syner til at ulla har vore øyriket si store eksportvare. Det vert hevda at den færøyske ulla har særleg høgt innhald av lanolin som gjer den meir vatnavstøytande. Samtidig skal ein blanding av grove og finare fibrar gje ei eineståande isoleringsevne mot både kulde og varme.

I dag er prisen for ulla så dårleg at det meste av ”gullet” vert brunne. Mange stader vert ulla lagt i store haugar i strandkanten, får ei kanne diesel og brenn med ei svart røyksøyle som stig mot himmelen. Før sauene skal samlast i kvea neste gong har havet vaska vekk dei siste forkulla restane.   

Det er likevel håp om at ull kjem til si ære framover. Strikka og vevde plagg av ull er ein viktig del av kulturen. Ved høgtid og fest kjem folk kledd i ull i alle fargar, og mellom dei unge har det igjen vorte populært med den tradisjonelle færøyske festdrakta.
 

 
Kunnskapane om det krevjande arbeidet å handsame ulla på rett måte er ikkje gløymd, og dei siste åra har det skjedd ei heilt ny og kreativ utvikling innan design av tøy i ull og skinn. Fleire unge, velutdanna færøyske designarar har sett saman trendy kolleksjonar i ull og skinn som er med på utstillingar verda over, frå New York til Tokyo. Kanskje opnar dette igjen for ”å setje pris på” skinn og ulla?
 

Slakting heime og direktesal
Det er altså kjøtet som er målet for sauehaldet, og det har færøyingane til gjengjeld ikkje problem med å omsetje. Skal ein smake tradisjonsmat frå Færøyane kjem sauekjøt i utallige, meir eller mindre spesielle variantar, på bordet.

Ved serveringa heime hjå Irena og Jonheðin H. Trondheim fekk vi sauekjøt i mange variantar. (Foto: Thomas Bech)

 
Stort sett all slakting skjer heime og kjøtet vert omsett på den private marknaden. Det eksisterer ikkje strenge reglar om dyretransport, slakting og klassifisering. Slik unngår ein kostnadskrevjande omsetjingsledd og bonden får ein bra pris for slakta. På den andre sida fungerer dette systemet berre så lenge etterspurnaden er større enn tilbodet, og baserer seg på at den moderne familie er i stand til å ta i mot ein halv eller heil skrott.

Bonden får gjerne 52 kr kiloen, før moms, for sauekjøtet. Færøyingar er dessutan opptekne av at smak og kvalitet varierer mellom beita og med handsaminga av slaktet, og gjev gjerne ekstra høg pris for kjøt frå særlege beite.
   

33 kg kjøt per pers. per år
Med privat sal har ein ikkje eksakte tal, men Gunnar Bjarnason har estimert den årlege produksjonen av sauekjøt til omkring 850 tonn. I tillegg vert det importert heile 400 - 600 tonn sauekjøt til landet. Frå desse tala finn ein at gjennomsnittleg forbruk av sauekjøt på Færøyane ligg heilt oppe på 33 kg kjøt per person per år. Til samanlikning er forbruket i Noreg ca. 5,5 kg.
   

Utviklinga i nyare tid
Bjørn Patursson, leiar i Bòndafelag Forøya (Færøyanes Bondelag) fortel at mange bønder har satsa på mjølkeproduksjon, men at effektiviseringa har redusert talet av mjølkeprodusentar frå 140 til under 50 dei siste 25 åra. Dei som fortset utvidar, slik at den totale produksjonen faktisk har auka. Færøyane er derfor i dag sjølvforsynt med konsummjølk og ein del mjølkeprodukt.

Ut frå eit ynskje om å vere mest mogeleg sjølvforsynt, vert det gjeve offentleg støtte til nydyrking. Sjølv om anna næringsverksemd, særleg fiske og fiskeoppdrett, har vorte langt viktigare næring enn landbruket, kan ein likevel seie at utviklinga i landbruket generelt er god med modernisering og nydyrking på dei store gardane.

I sauehaldet er det berre nokre få gardbrukarar som er heiltidsbønder. Langt dei fleste er deltidsbønder, og i fylje Patursson svært tradisjonsbundne og engasjerte. Det har vore gjord forsøk på å slå små odelsjordeigedomar saman til større gardar. Men dette har synt seg vanskeleg då det er svært attraktivt å eige litt innmark, fordi dette gjev rettar i utmarka og dermed også del i fellesskapet kring sauehaldet.
   

”Sauesjuka” 

Jonheðin H. Trondheim med nokre av heimesauene sine som går på beite like utanfor Torshavn by. (Foto: Thomas Bech)

Interessa og engasjementet for sau minner ikkje så reint lite om dei ein finn blant sauebønder heime i Noreg, og fellesskapet om utmarksrettane har nok liknande verdi for bygder på Færøyane som fellesskapet om haustjakta har i mange norske bygder.

Ein saueeigar i Torshavn, Jonheðin Trondheim, sa med eit stort smil om si saueinteresse: ”Eg har sauesjuka. Det er ein smittsam, uhelbredeleg sjukdom”.  
 

Nesten som ”hellige kuer” i India: Sauene beiter heilt inntil inngangen til Hotell Færøyar i Torshavn. (Foto: Thomas Bech)

Veronika Seim Bech
veronikaseim@yahoo.co.uk