Islandsk sau – ein rase med stor genetisk variasjon, til dømes eit unikt leiarinstinkt

av Ólafur R. Dýrmundsson Professor. Det Islandske Bondelag Bændahöllin, Pb. 7080 127 Reykjavík, Island Tlf.: +354-563-0300/0317  Faks: 354+562-3058 E-post: ord@bondi.is

Den einaste saurasen på Island er innfødd nord-europeisk korthalesau, brakt hit med nybyggjar, Vikingane, for 1100-1200 år sidan.  Utan korthalesauen ville ikkje islendingane overlevd gjennom hundrevis av år med motgang på ei isolert øy rett sør for den arktiske polarsirkelen. Til og med vinterbeiter måtte nyttast til det yttarste, og på ein eller anna måte har det utvikla seg ein liten unik populasjon av sau innan rasen som viste framifrå eigneskapar til å hjelpa bøndene og gjetarane med å styre flokken, nemleg leiar-sauen. Sjølv om gardsdrifta har endra seg, og dermed også rollen til desse svært intelligente sauene med spesiell årvakskap og leiar-karakterestikkar i genane, er det enno att 1000-1200 slike sauer i den totale populasjonen på 460.000 vinterfora sau.   

Lat oss sjå meir i detalj på den islandske rasen.

Det Nordiske opphavet til rasen vert plassert i same gruppe som til dømes Finnsk Landrase, Romanovsauen i Russland, Gamalnorsk Spælsau i Noreg, Gotlandsauen i Sverige, Færøysau frå Færøyane, samt Orkenøy- og Shetlandsau frå England. Sauene på Island stammar frå dette same opphavet.

Den Islandske rasen er hardfør og sjølv om nokre få dyr av utanlands opphav tidlegare har vorte importert ved få tilfeller, derimot ingen dei siste 54 år, ser det ut til at deira effekt på rasen har vore uvesentleg. På grunn det relativt isolerte landet, har sjukdommar som munn- og klauvsjuke og ondarta fotråte aldri funnest på Island.

Medan mesteparten av sauene har horn (både søyer og værar), er rundt 30 % av den totale populasjonen kolla. Dei er hovudsakleg kvite, men 15-20 % av den totalt populasjonen har fargar. Det er stor variasjon i fargemønstera. Ulla har to lag, ei lengre og grovare dekkull og ei kort finare botnull. Sidan det vert lagt stor vekt på produksjon av lam (90%) vert ull og skinn mykje mindre viktig (10%). Gjennomsnittleg vekt av ulla frå ei søye er 2,0-2,5 kg.

Gjennomsnittleg levandevekt er for vaksne værar er 90-100 kg og for vaksne søyer 60-65 kg. Søyene er fruktbare og mjølkar godt. Det er vanlegvis mange tvillingfødslar og ein parar ofte søyelamma. Ei linje av spesielt fruktbare sauer, Thoka-sauene som er kjent for å få mange lam, eksisterar innan rasen. Lamma har ein relativt rask tilvekst på 250-300 g/dag. Eit lam med gjennomsnittleg storleik har ei levandevekt på 36 kg og slaktevekt på 14,5 kg ved normal slaktealder om er 120-130 dagar. Vêrlam vert vanlegvis ikkje kastrert. Det har vorte lagt vekt på å forbetra tilveksten og kroppsform. Kjøttet er av god kvalitet.

Det islandske systemet for produksjon av sau fyljer årstidene med innefòring og paring om vinteren, lamming om våren (mai) når beitesesongen tek til og slakting om hausten (september-oktober). Slaktesesongen vert forlenga for å kunne levera ferskt lammekjøtt til marknaden også på seinsommar og tidleg vinter. Sauen beiter i utmark, mellom anna på ekstensive fellesbeiter i fjellet, gjennom heile sumaren og utan gjeting. Såleis er sauehaldet i god harmoni med naturen.

Islandsk sau finst i nokre få andre land. Den største populasjonen er på Grønland og stammar frå eksport i 1915, 1921, og 1934 frå både Nord- og Sør-Island. Gjennom dei siste tre tiåra i dette hundreåret har det, nokre få gonger vorte eksportert eit mindre tal livdyr av sau, hovudsakleg til Danmark i 1973, England i 1979 og 1990, samt Canada i 1985 og 1990. Sæd vart eksportert til Noreg i 1971 og 1972, Skottland og Wales i 1985 og USA i 1998 og 1999.  Derfor eksisterer det fleire buskapar av islandsk sau, hovudsakleg reinrasa, i desse landa. No for tida er det veksande interesse for den islandske rasen i Nord-Amerika, der også eit spesielt nyheitsbrev vert publisert og ei internettside er i drift (E-post: webmaster@isbona.com).

Og no, litt meir om den unike islandske leiar-sauen.  

	Biskup, frå garden Ytra –Àland på Nordaust-Island er svart-brokete med blæs og kvite føter. Han er føyeleg og flink, har eit intelligent utrykk og kjem truleg til å ta del i å bevara leiar-sauen på Island.
	Sire list
	Nokke menneskjer kan påstå at sauer ikkje er intelligente eller dyktige. På tross av det er det velkjent at sauer har deira eigen intelligens, sjølv om den ikkje kan samanliknast med menneskja sin. Me bør likevel ikkje underestimere klokskapen til husdyra.

Mesteparten av dei Islandske leiar-sauene er farga og har horn, til og med fire horn i nokre få tilfeller. Dei har ein slank kroppsform med lange føter og bein generelt, men har likevel lågare vekt enn andre sauer i flokken fordi dei har vorte valt ut på grunn av intelligens og ikkje kjøtteigenskapar eller ull. Leiar-sauen er grasiøs og framståande i flokken, med eit vakent blikk, han går vanlegvis fyrst ut av sauehuset, ser seg rundt i alle retningar, passar på at det ikkje er nokon fare i sikte og går så framfor flokken når dei vert jaga til beitene. Dei kan til og med vakte flokken mot rovvilt. Søyene er svært gode mødre og lamma deira er raske til å komme seg på føtene. Det er samla mange historier om deira evne til å merke eller forutsjå endringar i været, til dømes at dei også kan nekte å forlate sauehuset før ein stor snøstorm. Ein kan lure på korleis ein betre kunne nytta slike leiar-sau-gener i framtida.

Me vil absolutt ta vare på leiar-sauen! Interesserte oppretta Islandsk Leiarsau Foreining i april 2000. Mellom hovudmåla er å forbetre individregisteringa av desse dyra over heile landet og planlegge ein meir effektiv avl. Man kan no få kunstig befruktning frå to leiar-værar.

Prestur, frå garden Bakki, på Nordaust-Island har slektskap til leiarar fleire generasjonar tilbake. Han er svart med kvit krage og er langføtt med høge skuldre. Han er føyeleg og vaken, lett å handtera og føljer etter eller går med om du held han i hornet, noko som blant anna indikerer høg intelligens. Skrapesjuketesten indikerer sensibilitet. Han er ikkje i slekt med Biskup   Prestur

Me veit at den beste leiar-sauen er å finna i flokkane på Nordaust-Island, men bønder i alle deler av landet interesserer seg for å bevara dei. Støtte kjem også frå personar som ikkje sjølv har sau. Islandsk sau, og ikkje minst leiar-sauen, har heilt klart ei spesiell rolle i vår kultur. Eg har eit par sauer sjølv, inkludert ei leiar-søye, og har fått æra av å vera den fyrste formannen i Islansk Leiarsau Forening, som allereie har 130 medlemmar.

Sjølv om sau er mindre viktig økonomisk no enn tidlegare skaffar den 20 % av dei totale inntektene frå landbruket på Island. Den islandske rasen er eit godt eksempel på ein gamal rase som suksessfullt har vorte forbetra gjennom utval utan å ha vore kryssa med andre rasar. Den er godt tilpassa dei lokale forholda og den store genetiske variasjonen er ein skatt med både forskingsmessig, sosial og kulturell verdi. 

	Fri til å vandre rundt om sommaren; innandørs opphald om vinteren. Sau beiter fritt om sommaren, men flokkane vert samla saman om hausten og haldne inne over vinteren.

Om islandsk sau

Retur